تاریخچه موزه

موزه جانورشناسی دانشگاه تهران مجموعه ای شایسته و کم نظیر از ذخایر علوم طبیعی، اسناد علمی و انواع منابع زیستی سرزمین پهناور ایران، بویژه نشان دهنده تنوع جانوران این مرز و بوم می باشد. کار آماده سازی موزه در سال ۱۳۳۳ توسط مرحوم دکتر مصطفی فاطمی استاد جانورشناسی دانشگاه تهران (۱۲۹۸-۱۳۳۸) و با راهنمایی های ایشان و تلاش پیگیر همکاران و دانشجویان آغاز و نهایتا در سال ۱۳۳۸ با نام موزه علوم افتتاح گردید. در شکل گیری و گسترش موزه جانورشناسی اساتید و محققان بخش جانورشناسی از جمله شادروان دکتر محمد یزدان دوست، شادروان دکتر پریچهر شاه بهرامی، شادروان دکتر طلعت حبیبی، و شادروان دکتر محمد بلوچ نقش عمده ای داشتند و آماده سازی بیشتر نمونه های این موزه نیز توسط آقایان رضا پارسا و فرزند ایشان آقای حسین پارسا انجام گردیده است. نمونه های این موزه با استفاده از روش های مختلف مانند تاکسیدرمی، تثبیت در محلول های شیمیایی، اتاله کردن، نگهداری در رزین و اسکلت سازی آماده و به نمایش در آمده اند که منجر به ایجاد اولین موزه علوم در ایران گردید.

از سال ۱۳۹۷ و پس از تصویب اساسنامه جدید موزه، با توجه به ماموریتها و ترکیب فعلی نمونه های آن نام موزه از علوم به "موزه جانورشناسی" تغییر نام داد.

بخش ها و مجموعه نمونه های موزه جانورشناسی

مجموعه موزه جانورشناسی با حدود ۲۵ هزار نمونه و آثار جانوری، طی سالیان متمادی به روش های گوناگون علمی جمع آوری، آماده سازی، حفظ و نگهداری شده اند. موزه متشکل دو بخش اصلی نمایشی و آرشیوی است:

۱) بخش نمایشی موزه که جهت بازدید علاقمندان و عموم مردم است. ۲) بخش آرشیو و موزه مرجع تحت عنوان Zoological Museum University of  Tehran  Collection  و کد  ZUTC در مجموعه بین المللی موزه های علمی جهان ثبت گردیده است. بخش مرجع نگهداری نمونه هایی از ذخائر گونه های مختلف جانوران ایران را برعهده داشته و آنها را برای مطالعات سیستماتیک و تاکسونومی در دسترس پژوهشگران جانورشناسی قرار می دهد، بعلاوه پذیرای نمونه های تایپی که بر اساس آنها توصیف و یا بازتوصیف نمونه ها صورت پذیرفته است می باشد و برای پژوهشگران شماره کد نمونه برای درج در مقالات علمی صادر می نماید.

بخش نمایشی موزه جانورشناسی

بخش نمایشی موزه در یک طبقه به مساحت ۸۰۰ مترمربع بین ساختمان های دانشکده زیست شناسی و دانشکده ریاضی و علوم کامپیوتر و در ضلع شرقی ساختمان اصلی دانشکدگان علوم قرار دارد، و از قسمت های زیر تشکیل شده است:

قسمت نمایش پستانداران: مجموعه نمونه های جمع آوری شده از مناطق مختلف ایران شامل ۱۰۷ نمونه تاکسیدرمی شده از ۳۵ گونه پستاندار متعلق به خانواده های گاوسانان مانند کل و بز، قوچ و میش، آهو و جبیر، گوزن ها مانند گوزن زرد ایرانی، شوکا و سر تاکسیدرمی شده مرال، انواع راسوسانان، سگ سانان، گربه سانان، جوندگان، خفاش ها، حشره خواران، فک دریای خزر، سمور آبی، خرس قهوه ای و موارد دیگر است.

قسمت نمایش پرندگان: بزرگترین مجموعه در نوع خود می باشد، شامل ۳۵۷ نمونه پرنده تاکسیدرمی شده در شکل ها و حالتهای طبیعی مانند پرواز، شکار، ایستاده و در لانه از ۲۰۲ گونه متعلق به انواع پرندگان شکاری، آبچلیک سانان، کبوترسانان، گنجشک سانان و انواع دانه خوار ها و دیگر پرندگان آبزی هستند، و از مناطق مختلف ایران جمع آوری شده اند. مجموعه کوچکی از پرندگان شهد خوار، مرغان بهشتی ، قرقاول نقره فام و آتشی و توکان اهدایی متعلق به خارج از ایران می باشند. بعلاوه نزدیک به ۴۰۰ نمونه  تاکسیدرمی شده بصورت خوابیده و فرم آزمایشگاهی نیز وجود دارند که در جنبه های مختلف مطالعات پژوهشی و آموزش های آزمایشگاهی استفاده می شوند. از این مجموعه جالب می توان به پرندگان منطقه سیستان اشاره کرد که حاصل طرح های ملی و بنیادی دهه ۷۰ هجری شمسی است. در بخشی از این مجموعه نمونه هایی از تخم پرندگان شامل انواع گنجشک شکلان، مرغابی شکلان، پرندگان دانه خوار و شترمرغ در ویترین ها و قاب ها به نمایش گذاشته شده اند.

قسمت ماهی ها: شامل مجموعه ای بالغ بر۲۰۰ نمونه در انواع، اندازه ها و اشکال گوناگون از ماهیان غضروفی، خاویاری و استخوانی آب های داخلی، دریای خزر، آبهای غنی خلیج فارس و عمان هستند، که در محلول های شیمیایی فرمالین والکل تثبت شده و داخل جار های شیشه ای در بسته حفظ و نگهداری می شوند.

قسمت نمایش خزندگان و دوزیستان: نمونه های تثبت شده در محلول و تاکسیدرمی شده بالغ بر ۵۰ گونه از مارسانان (snakes ) و سوسمار ها (lizards) یک نمونه تاکسی درمی شده کروکودیل، نمونه های مختلفی از دو گونه لاک پشت آب شیرین، یک گونه سنگ پشت، ۳ گونه لاک پشت دریایی و ۸گونه سمندرها، قورباغه ها و وزغ های ایران می باشند.

 قسمت بی مهرگان: مجموعه بزرگ و گوناگونی از جانوران بی مهره شامل انواع کرم ها، نرمتنان، خارپوستان، بندپایان بویژه حشرات و خرچنگ ها در محلول های شیمیایی داخل جارها و یا بصورت خشک شده در جعبه های اتاله، قاب ها و ویترین ها به نمایش گذاشته شده اند.

قسمت نمایش اسکلت مهره داران: شامل مجموعه جالب از اسکلت کامل پرندگان، اسکلت پستانداران کوچک،اسکلت اسب، اسکلت فیل هندی، انواع جمجمه پستانداران، جمجمه گورخر ایرانی، اسکلت خزندگان و دو اسکلت کامل و منحصرد بفرد نهنگ گوژپشت و نهنگ باله پشتی ۱۵ و ۱۸ متری در جذب بازدید کنندگان نقش مهمی دارند.

قسمت تاریخ گذشته علوم زیست شناسی: نمایشگاهی از آثار و بقایای گذشته زمین شامل ماکت های ساخته شده از نمونه های اصلی فسیل تخم دایناسور و کام و آرواره های بالای خزنده دوزیست قدیمی، بخش هایی از اسکلت فسیل پستاندار فرد سم متعلق به یک میلیون سال قبل، اسکلت کامل ۶۸۰۰ساله انسان و فسیل عاج فیل به همراه دستگاه ها و ابزار های قدیمی تجحیزات آزمایشگاهی، کارگاهی و استفاده شده در فعالیت های محیطی مانند میکروسکوپ های قدیمی میکرومانیپولاتور، میکروسکوپ های یک چشمی آینه ای، لوپ ها، ست تشریح، آگران دیسمان و ابزارهای عکاسی علمی در گذشته، در معرض دید دانشجویان، پژوهشگران و عموم قرار می گیرد.

بخش آرشیو موزه مرجع جانورشناسی  ( ZUTC)

این بخش در فضایی جداگانه واقع در در طبقه اول ساختمان پلاک ۵ واقع در کوچه شفیعی خیابان قدس قرار دارد و متعلق به مجموعه موزه می باشد، در این مجموعه بیش از ۶۰۰۰ نمونه جانوری از مناطق جغرافیایی و اکوسیستم های مختلف ایران متعلق به پروژه های تحقیقاتی علمی استادان و رساله های تحصیلات تکمیلی دانشجویان جانورشناسی، جمع آوری و مطالعه شده است، و با روش های علمی شناسایی و حفظ در ظروف محلول های شیمیایی تثبیت کننده همراه با کد موزه ای و اسناد بانک اطلاعاتی در قفسه های امن نگهداری می شوند. مجموعه موزه مرجع (ZUTC) کلیدی برای مطالعات سیستماتیک و تاکسونومی می باشد و به ارائه خدمات به جامعه جانورشناسان ایران و سایر کشور ها می پردازد، واز این جهت تهیه بانک اطلاعاتی دقیق نمونه های علمی ذخیره شده از اهمیت زیادی برخوردار است.

با توجه به جهت گیری پژوهش های اساتید گروه علوم جانوری به سمت پروژه های تنوع زیستی خلیج فارس و عمان، بخش عمده ای از نمونه های علمی را جانوران بی مهره نواحی ساحلی و دریایی خلیج فارس و عمان شامل خرچنگ ها و انواعی از سخت پوستان دیگر، کرم های حلقوی پرتار، کرم های پهن و نرمتنان و یا در مناطق داخلی ایران زالو ها، کرم های خاکی و انواع حشرات تشکیل می دهند.

تثبت و حفظ نمونه های جانوری علمی در الکل اتانول مطلق و در نتیجه حفظ ذخایر ژنتیکی برای انجام مطالعات مولکولی مانند ژنتیک جمعیت، تنوع زیستی و شناسایی گونه های جانوری بر اساس توالی یابی نشانگر های ژنی استخراج شده، بلاست آنها در پایگاه های اطلاعاتی بانک ژن و تحلیل در نرم افزار های فایلوژنی منجر به معرفی گونه های جدید از انواع بی مهرگان توسط پزوهشگران بخش جانورشناسی شده است.

از افتخارات و ویژگی های شاخص موزه مرجع جانورشناسی حفظ و نگهداری نزدیک به ۵۰ گونه جانوری هولوتایپ است که برای اولین بار توسط پژوهشگران بخش جانورشناسی شناسایی و توصیف شده اند. بخش مرجع موزه با کد بین المللی ZUTC در بیش از ۲۰۰ مقاله علمی پژوهشی، بین موزه ها و کلکسیون های علمی دنیا شناخته شده است. بعلاوه موزه نمایشی اولین و قدیمی ترین موزه جانورشناسی و تاریخ طبیعی ایران است.

خدمات موزه:

موزه جانورشناسی با داشتن مجموعه باارزش از لحاظ مطالعات تاکسونومیک فون ایران و امکان دسترسی به اطلاعات و توصیف آنها، توانسته سئوالات و نیازهای تاکسونومیک محققان و دانشجویان رشته های علوم زیستی را پاسخگو باشد. موزه جانورشناسی جهت بالابردن سطح آموزش و ملموس نمودن مطالب تئوری جانورشناسی و سایر علوم زیستی، امکان بازدیدهای متعددی را سالیانه برای مؤسسات مختلف از جمله مدارس آموزش و پرورش، دانشگاه ها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی و پژوهشکده ها فراهم کرده و اطلاعات علمی در خصوص رده بندی، توصیف ریختی و زیستی گونه های ایران، نحوه نگهداری، تاکسیدرمی و تثبیت در محلول های شیمیایی، اسکلت سازی، تهیه نمونه های داخل رزین، ثبت و نگهداری حشرات (اتاله) و حفظ موزه در اختیار آنها قرار می دهد. همچنین دانشجویان رشته های مختلف عکاسی، نقاشی، طراحی صنعتی و سایر علوم هنری با مدل قراردادن و الهام گرفتن از این مجموعه متنوع  به خلق آثار و با بهره گیری از ویژگی های نمونه های جانوری به طراحی در مهندسی بیونیک می پردازند. در حقیقت این مجوعه دانشگاهی است که عموم بازدیدکنندگان در زمینه های مختلف علوم زیستی آگاهی پیدا خواهند کرد.

موزه  مرجع  با نام اختصاری ZUTC با امانت و تبادل  نمونه های علمی آرشیو شده به رفع نیاز محققین ایرانی و خارجی و ارتباط علمی بین آنها شده و با ثبت کد موزه ای و حفظ نمونه های علمی  محققان علوم زیستی سایر دانشگاه ها و موسسات علمی کشور، در ارائه مقالات دارای گونه های با کد موزه ای و مطالعه و مقایسه  بین فون مناطق مختلف ایران و خارج نقش بسزایی دارد. در حقیقت بخش مرجع جانورشناسی موزه تاریخ طبیعی جوابگوی شناسایی ، توصیف و نامگذاری نمونه های جانوری جدید و مشکوک با نمونه های موزه مرجع بوده ، و مستند سازی و تهیه بانک اطلاعاتی در مورد نمونه های زیستی جمع آوری شده، حفاظت نمونه های جانوری جمع آوری شده در محلول های تثبیت کننده درون ظروف شیشه ای کاملا محفوظ وقفسه های ایمن  (مربوط به مطالعات محیطی فون ایران در طرح های پژوهشی و پایان نامه ای)، حفاظت و نگهداری نمونه های جانوری با ارزش، تهیه برچسب شناسنامه ای برای هر نمونه جانوری، فهرست کردن و مرتب نمودن مجموعه علمی نمونه ها ی جانوری از خدمات  مهم آن می باشد.

سیاست ها و راهبری موزه جانورشناسی :

در حال حاضر سیاستهای کلی موزه جانورشناسی دانشگاه تهران توسط شورای موزه مرکب از اساتید بخش جانورشناسی دانشکده زیست شناسی، رئیس دانشکده زیست شناسی، معاون اداری و مالی و رئیس دانشکدگان علوم تنظیم می شود. رئیس موزه نیز هر سه سال یکبار توسط شورای موزه انتخاب می شود که وظیفه وی نظارت بر حسن انجام کارهای روزمره موزه و پیگیری انجام مصوبات شورای موزه است.

موزه جانورشناسی دانشگاه تهران با تأکید بر لزوم حفظ و حمایت ذخایر حیات وحش و اسناد علمی، با تجارب بدست آمده و شناسایی مجموعه جانوران ایران نقش بزرگی را در جهت زمینه سازی و احیای تحقیقات علمی و کاربردی و پیشبرد علوم زیستی ایفا می کند، علاوه بر آن با نظارت و اصلاح آئین نامه ها و مسائل مرتبط با شیوه ها و رویکرد های نوین ارتقای موزه ها، سعی می کند تا بتواند پاسخگوی نیاز های جامعه و نسل های آینده باشد، و تا کنون منشاء اثر بیش از ۲۰۰ مقاله علمی بین المللی شده است. موزه جانورشناسی از جهات فرهنگ سازی عامه مردم و آشنایی علاقمندان به زیست شناسی بسیار اهمیت دارد.

شرایط و زمان بازدید موزه جانورشناسی:

موزه  نمایشی در طول سال، به غیر از زمان تعطیلی تابستانی در دو ماه مرداد و شهریور که طی آن سمپاشی سالانه موزه نیز انجام می گیرد ، در سایر اوقات به غیر از روزهای تعطیل در دو شیفت صبح و بعدازظهر توسط کارشناسان به عموم بازدیدکنندگان شامل دانش آموزان مدارس و سایر مؤسسات آموزشی، دانشگاه ها، مؤسسات تحقیقاتی، هنرکده ها، موزه های داخل و خارج و عموم مردم خدمات موزه ای ارائه می کند.

در حال حاضر با حمایت های مالی خیرین واقف دانشگاه تهران، موزه جانورشناسی در حال بازسازی و بهینه کردن شرایط حفظ و نگهداری نمونه های موزه ای و تغییرات اساسی است، در نتیجه امکان بازدید عموم از موزه جانورشناسی دانشگاه تهران وجود ندارد. بعلاوه در برنامه ریزی یک ساله مقرر گردیده است تا با آماده سازی ورودی شرقی موزه جانورشناسی از خیابان قدس و با تمهیدات خاص، موزه برای بازدید عموم آماده شود.

ارتباط با موزه از طریق وب سایت و پست الکترونیک:

آدرس وب سایت موزه جانورشناسی:  https://zoologymuseum.ut.ac.ir/ 

پست الکترونیک موزه جانورشناسی دانشگاه تهران:         zoology.museum@ut.ac.ir